Μετά από 15 μήνες αμείλικτης σύγκρουσης, το Ισραήλ και η Χαμάς κατέληξαν σε μια πολυαναμενόμενη συμφωνία κατάπαυσης του πυρός για τη Γάζα, προκειμένου να ανταλλαχθούν Ισραηλινοί όμηροι και Παλαιστίνιοί κρατούμενοι.
Ένα πλαίσιο προκλήσεων
Εξασφαλισμένη μέσω εντατικής διαμεσολάβησης από το Κατάρ και την Αίγυπτο, μαζί με τη στρατηγική πίεση από τις Ηνωμένες Πολιτείες, η συμφωνία φαίνεται να έχει επηρεαστεί από την επικείμενη ορκωμοσία του εκλεγμένου προέδρου Τραμπ στις 20 Ιανουαρίου.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι το εγκεκριμένο σχέδιο αντικατοπτρίζει στενά, προτάσεις που είχαν συζητηθεί για μήνες και είχαν παρουσιαστεί προηγουμένως από την κυβέρνηση Μπάιντεν (Μάϊος 2024). 'Οπως φαίνεται ο «παράγοντας Τραμπ» πιθανότατα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία και τη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της συμφωνίας. Ωστόσο, η επιμονή και οι προσπάθειες διαμεσολάβησης του Κατάρ, παρά τη διεθνή κριτική και την προσωρινή απόσυρση από τον ρόλο του, ήταν εξίσου κρίσιμες για την επιτυχία των διαπραγματεύσεων, ενισχύοντας παράλληλα την περιφερειακή θέση του Εμιράτου.
Το ανθρωπιστικό τίμημα του πολέμου στη Γάζα καθιστά αυτή την κατάπαυση του πυρός μια ζωτική ανάπαυλα για τους κατοίκους της, καθώς και για τις οικογένειες των ισραηλινών ομήρων, οι οποίοι εξακολουθούν να κρατούνται αιχμάλωτοι στη Λωρίδα.
Στην πραγματικότητα, μετά από έναν οδικό χάρτη πολλαπλών φάσεων που ξεκινά στις 19 Ιανουαρίου, στην πρώτη φάση των 42 ημερών, η Χαμάς θα πρέπει να απελευθερώσει 33 ομήρους, συμπεριλαμβανομένων γυναικών, παιδιών και ηλικιωμένων αμάχων, με αντάλλαγμα εκατοντάδες Παλαιστίνιους κρατούμενους.
Tαυτόχρονα, το Ισραήλ θα πρέπει να σταματήσει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και να αποσύρει στρατεύματα πίσω στις γεωγραφικές άκρες της Γάζας, ενώ θα επιτραπεί επίσης η μεγάλης κλίμακας ανθρωπιστική βοήθεια και η επιστροφή των εκτοπισμένων κατοίκων.
Τα επόμενα στάδια θα περιλαμβάνουν περαιτέρω αποσύρσεις στρατευμάτων, περισσότερες απελευθερώσεις ομήρων, καθώς και την επιστροφή των λειψάνων τόσο των ισραηλινών ομήρων όσο και των παλαιστινίων κρατουμένων.
Η τρίτη και τελική φάση προορίζεται να περιλαμβάνει ένα σχέδιο ανοικοδόμησης της Γάζας και το εκ νέου άνοιγμα των συνοριακών περασμάτων, ανάλογα με την πρόοδο των προηγούμενων σταδίων και περαιτέρω διεθνών συνομιλιών.
Ενώ η ανακοίνωση της κατάπαυσης του πυρός έχει πυροδοτήσει ελπίδες, όχι μόνο στη Γάζα, αλλά και για κάποια σταθερότητα στη Μέση Ανατολή, οι προκλήσεις για την εφαρμογή της παραμένουν, μαζί με τις αμφιβολίες σχετικά με τις πραγματικές δεσμεύσεις των μερών για την ολοκλήρωση της πλήρους διαδικασίας, λαμβάνοντας υπόψη, ότι η κρίση της πρώτης συμφωνίας ήρθε πριν από την επισημοποίηση της.
Άλλα εμπόδια περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, τις προηγούμενες παρατηρήσεις του ισραηλινού πρωθυπουργού Νετανιάχου σχετικά με τη διατήρηση στρατιωτικής παρουσίας στη Γάζα, την αντίσταση από σκληροπυρηνικούς εντός του συνασπισμού του -παραίτηση υπουργού άμυνας μετά την έγκριση της συμφωνίας- για τον τερματισμό του πολέμου και τη δημόσια οργή σε τμήματα της ισραηλινής κοινωνίας, με διαδηλώσεις που αντιτίθενται στην απόφαση της κυβέρνησης να αποδεχθεί μια συμφωνία με τη Χαμάς.
Χαρακτηριστικά, το Ισραήλ συνέχισε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του με αμείωτη ένταση στη Λωρίδα, μέχρι την έναρξη της εκεχειρίας την Κυριακή 19 Ιανουαρίου.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν επίσης ανησυχίες, για το αν η Χαμάς θα δεσμευτεί να εγκαταλείψει τον έλεγχο της Γάζας –έναν διεθνώς αποδεκτό στόχο, στην αποδοχή του οποίου η οργάνωση έχει αντισταθεί στο παρελθόν.
Ο ρόλος των ακραίων
Το συμφωνηθέν κείμενο μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με τις προτάσεις που συζητήθηκαν – και απορρίφθηκαν – στα μέσα του 2024. Εκείνη την εποχή, η ισραηλινή κυβέρνηση βρήκε τρόπους να αποφύγει τη συμφωνία.
Αυτή τη φορά, ενδεχομένως λόγω της αποτελεσματικής πίεσης από τον επερχόμενο πρόεδρο των ΗΠΑ Τραμπ, το αποτέλεσμα ήταν διαφορετικό.
Παράλληλα όμως, και οι περιφερειακές γεωπολιτικές αλλαγές των τελευταίων μηνών -ήττα Χεζμπολάχ, ανατροπή Άσσαντ, απόσυρση Ιράν από τη Συρία- οι οποίες διαμορφώθηκαν υπέρ του Ισραήλ, δημιούργησαν επίσης καλύτερες συνθήκες για μια συμφωνία.
Η μετάβαση από την πρώτη φάση της συμφωνίας στην επόμενη θα είναι μια πρόκληση, καθώς ο Νετανιάχου και ο ακροδεξιός συνασπισμός του αντιτίθενται στον επίσημο τερματισμό του πολέμου και στην πλήρη αποχώρηση του Ισραήλ από τη Λωρίδα της Γάζας.
Ωστόσο, αυτές είναι οι προϋποθέσεις για την επιστροφή όλων των ομήρων στην πατρίδα τους, και η πλειοψηφία των Ισραηλινών τις υποστηρίζει.
Ο τερματισμός του πολέμου θα πρέπει επίσης να αξιοποιηθεί για την προώθηση μιας ισραηλινο-παλαιστινιακής λύσης δύο κρατών, η οποία θα έδινε το σαφές πολιτικό σχήμα με το οποίο θα εκαλούντο να συμβιώσουν και οι όμορες αραβικές χώρες. Κατά την έννοια αυτή θα εδημιουργείτο μια σταθερή ισορροπία στην περιοχή με πολλαπλά οφέλη για τις εκεί χώρες.
Αλλά και αυτό απορρίπτεται από τη σημερινή ισραηλινή κυβέρνηση και ενδεχομένως θα απαιτούσε αλλαγή ηγεσίας στο Ισραήλ.
Εσωτερική διαίρεση
Εάν η πρόοδος των βημάτων φθάσει στην τρίτη φάση της συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός, το κρισιμότερο ζήτημα το οποίο θα τεθεί στο τραπέζι των διαπραγματευτών, θα είναι, η ανοικοδόμηση και, ως εκ τούτου, η διοίκηση της Λωρίδας της Γάζας.
Ένα θεμελιώδες ζήτημα, το οποίο, εάν αντιμετωπιστεί με τρόπο που θα συμφωνηθεί από όλα τα μέρη και με διεθνή προσοχή στα παλαιστινιακά δικαιώματα, θα μπορούσε να αποτελέσει το πρώτο βήμα προς τον τερματισμό ολόκληρης της ισραηλινο-παλαιστινιακής σύγκρουσης.
Στην πραγματικότητα, ένα από τα βασικά προβλήματα που εμποδίζουν την πολυαναμενόμενη ίδρυση ενός παλαιστινιακού κράτους είναι το βαθύ χάσμα εντός του παλαιστινιακού εθνικισμού, μεταξύ της Φατάχ και της Χαμάς. Η φιλοδοξία του Νετανιάχου να «καταστρέψει» εντελώς τη Χαμάς, δεν έχει μέχρι στιγμής επιτευχθεί, και οι ισλαμιστές είναι μάλλον απίθανο να εξαφανιστούν από την παλαιστινιακή πολιτική σκηνή.
Η συμφιλίωση μεταξύ των δύο παλαιστινιακών παρατάξεων συνεχίζεται για μια δεκαετία χωρίς ποτέ να επιτευχθεί λύση.
Ο πρωθυπουργός της Παλαιστινιακής Αρχής (ΠΑ), Μοχάμεντ Μουσταφά της Φατάχ, δήλωσε, ότι μόνο η ΠΑ θα πρέπει να διαχειριστεί τη Λωρίδα στη μεταπολεμική περίοδο. Ωστόσο, όταν οι δυο παρατάξεις βρεθούν αντιμέτωπες με τόση καταστροφή επί τόπου, και εάν υπάρξει πραγματική διαμεσολάβηση του ΟΗΕ και Αμερικανική ενθάρρυνσή, τότε θα είναι απαραίτητο οι δύο πλευρές να βρουν ένα modus vivendi.
Αυτή η κατάπαυση του πυρός μπορεί να αποτελέσει μια ευκαιρία για σοβαρές συζητήσεις ειρήνευσης και στο βάθος την επανένωση των δύο εδαφών του μελλοντικού Παλαιστινιακού κράτους, γεγονός το οποίο θα συνέτεινε σε μια σταθερότερη αναμόρφωση της Μέσης Ανατολής.
Η ανθρωπιστική διάσταση
Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε σήμερα, η συμφωνία μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς προβλέπει, μεταξύ άλλων, ότι σημαντικές ποσότητες ανθρωπιστικής βοήθειας, συμπεριλαμβανομένων των καυσίμων, θα επιτραπούν στη Γάζα από την πρώτη μέρα.
Εάν υπάρξει εφαρμογή, η παύση της βίας και η ανεμπόδιστη πρόσβαση της ανθρωπιστικής βοήθειας σε όλα τα μέρη της Γάζας θα βελτιώσουν σημαντικά τη δεινή ανθρωπιστική κατάσταση στη Λωρίδα. Η παροχή επαρκών ποσών βοήθειας θα μειώσει επίσης τη λεηλασία.
Ωστόσο, πολλά ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά όσον αφορά τη διαρκή βελτίωση της κατάστασης.
Κυριότερο είναι το ερώτημα του, αν θα επιτραπεί στην UNRWA, τον κύριο φορέα των ανθρωπιστικών προσπαθειών στη Γάζα, να συνεχίσει να λειτουργεί.
Θα συμφωνήσουν τα μέρη για την εφαρμογή της δεύτερης και τρίτης φάσης της συμφωνίας, συμπεριλαμβανομένης μιας βιώσιμης κατάπαυσης του πυρός, συνολικής ανασυγκρότησης και ελεύθερης κυκλοφορίας ανθρώπων και αγαθών; Η πρόκληση φαίνεται μεγάλη αν ληφθεί υπόψη η τελείως μέχρι τώρα αρνητική εμπειρία.
Κρίσιμη θα είναι η επί του προκειμένου βούληση και το όραμα του νέου Αμερικανού προέδρου, ο οποίος έδωσε θετικό δείγμα γραφής το φθινόπωρο το 2020 με τις Συμφωνίες του Αβραάμ.
* Ο Νικήτας Σίμος είναι Οικονομολόγος, Γεωπολιτικός Αναλυτής
