Η Ευρώπη, η οποία γηράσκει με ταχείς ρυθμούς, αντιμετωπίζει μια βαθιά δημογραφική μεταμόρφωση, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση τον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό ιστό της.
Ταυτόχρονα, η μετανάστευση είναι ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Ένα κυρίαρχο θέμα των πρόσφατων εκλογών στην Ευρώπη, οδήγησε σε εκλογική επιτυχία για τα κόμματα που την επικρίνουν. Καθώς αυτές οι τάσεις συγκλίνουν, τα ευρωπαϊκά έθνη πρέπει να αποφασίσουν πώς να αντιμετωπίσουν αυτό το δημογραφικό δίλημμα: Πρέπει να θεωρήσουν τη μετανάστευση ως «λύση» στην κρίση γήρανσης, ή να αναζητήσουν εναλλακτικές στρατηγικές για να στηρίξουν τις κοινωνίες τους;
Η πρόκληση της γήρανσης
Σύμφωνα με την Eurostat, μέχρι το 2100, ένας στους τρεις Ευρωπαίους θα είναι άνω των 65 ετών, ενώ το 2023 οι άνω των 65 ετών ήταν ένας στους πέντε. Αυτή η δημογραφική αλλαγή ασκεί τεράστια πίεση στην αγορά εργασίας, στα συνταξιοδοτικά συστήματα και στην υγειονομική περίθαλψη. Ενώ τα 2/3 του πληθυσμού της Ευρώπης εξακολουθούσαν να βρίσκονται σε ηλικία εργασίας το 2022, το ποσοστό αυτό αναμένεται να μειωθεί περίπου στο μισό έως το 2100, υπονομεύοντας την οικονομική ανάπτυξη και επιδεινώνοντας την έλλειψη εργατικού δυναμικού, από την οποία ήδη υπέφερε η Ευρώπη.
Επιπλέον, η αναλογία ατόμων σε ηλικία εργασίας προς συνταξιούχους συρρικνώνεται, απειλώντας τη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων που βασίζονται στις εισφορές που καταβάλλουν οι ενεργοί εργαζόμενοι, ενώ η εξάρτηση ηλικιωμένων προβλέπεται να διπλασιαστεί ή σχεδόν να διπλασιαστεί έως το 2100.
Εν τω μεταξύ, τα συστήματα υγείας είναι πιθανό, να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες απαιτήσεις των γηρασκόντων πληθυσμών με διαρκώς περισσότερο υποστελεχωμένους οργανισμούς, γι 'αυτό και η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη θα γίνεται συνεχώς δυσκολότερη, για όλο το προσεχές μέλλον.
Η μετανάστευση ως «λύση»
Αν και ορισμένες κυβερνήσεις έχουν πειραματιστεί με πολιτικές, οι οποίες αποσκοπούν στην αύξηση των ποσοστών γεννήσεων, ή στη μετατροπή των μη ενεργών πολιτών σε ενεργούς στην αγορά εργασίας, οι περισσότερες από αυτές τις προσπάθειες είχαν μέτρια αποτελέσματα και απέτυχαν να αντιστρέψουν τις αρνητικές επιπτώσεις αυτής της γηράσκουσας κοινωνίας.
Η χρήση της μετανάστευσης αποτελεί δυνητική συμπληρωματική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων της Ευρώπης.
Συγκεκριμένα, η Αφρική βιώνει ταυτόχρονα μια σχεδόν αντίθετη τάση, με την αύξηση του πληθυσμού να εκτιμάται από 2,4 δισεκατομμύρια σε 3,9 δισεκατομμύρια μέχρι το 2100, καθιστώντας την αφρικανική ήπειρο τη νεότερη στον κόσμο. Οι νέοι και οικονομικά ενεργοί μετανάστες μπορούν να ενισχύσουν το εργατικό δυναμικό, να συμβάλουν στα δημόσια οικονομικά και να στηρίξουν έναν πληθυσμό, ο οποίος γηράσκει με αυξανόμενο ρυθμό. Η Γερμανία, για παράδειγμα, προσλαμβάνει ενεργά ειδικευμένους εργαζόμενους από το εξωτερικό, για να αντιμετωπίσει τις ελλείψεις εργατικού δυναμικού σε τομείς όπως η υγειονομική περίθαλψη.
Ωστόσο, η πεποίθηση ότι η μετανάστευση μπορεί να είναι η λύση εξακολουθεί να συνοδεύεται από προκλήσεις. Καταρχάς, στον παγκόσμιο αγώνα για την προσέλκυση των καλύτερων ταλέντων, σίγουρα δεν μπορεί να υποστηριχθεί, ότι η Ευρώπη βρίσκεται στην πρώτη θέση, το αντίθετο μάλιστα. Υπάρχουν εκείνοι που λένε, ότι η γηραιά ήπειρος χάνει αυτόν τον πόλεμο για ταλέντα.
Επιπλέον, προβλήματα, όπως η έλλειψη στέγασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εγείρουν ερωτήματα σχετικά με τη διαθεσιμότητα των υποδομών, οι οποίες απαιτούνται για την υποδοχή και την κοινωνική ένταξη σημαντικού αριθμού μεταναστών. Η επιτυχής ένταξη στην αγορά εργασίας παρεμποδίζεται από γλωσσικούς φραγμούς, δυσκολίες στην αναγνώριση των επαγγελματικών προσόντων, έλλειψη δεξιοτήτων και διακρίσεις.
Τέλος, υπάρχει ίσως το μεγαλύτερο κρίσιμο ζήτημα, δηλαδή, ότι τα λαϊκίστικα κινήματα έχουν αξιοποιήσει τους φόβους για την έλλειψη πόρων και τη μη διαχείριση της μετανάστευσης. Αυτή η πολιτική της άκρας δεξιάς περιορίζει αποτελεσματικά τον πολιτικό χώρο, για ισορροπημένες συζητήσεις σχετικά με την καλή διαχείριση της μετανάστευσης και τον ρόλο της στα αποτελέσματα της γήρανση των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Μια ισορροπημένη προσέγγιση
Ο αντίκτυπος φαινομένων όπως η γήρανση της κοινωνίας και η μετανάστευση είναι σύνθετος και απαιτεί ισορροπημένη προσέγγιση και όχι δυαδική επιλογή.
Για να καταλήξουμε σε αυτήν την ισορροπημένη προσέγγιση, ωστόσο, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε ποια είναι τα εν λόγω ζητήματα και να τα θέσουμε επί τάπητος. Η ίδια η γήρανση δεν αποτελεί απειλή, αλλά οι συνέπειες που συνδέονται με αυτήν, όπως η έλλειψη εργατικού δυναμικού και η συνταξιοδοτική κάλυψη, είναι οι παράγοντες οι οποίοι προκαλούν ανησυχία. Επομένως, η λύση δεν είναι απαραίτητα τόσο απλή, όσο η αύξηση της μετανάστευσης ή τα υψηλότερα ποσοστά γονιμότητας.
Οι εμπειρογνώμονες θα μπορούσαν να συμβάλουν, αξιολογώντας τα αντίστοιχα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των διαφόρων πολιτικών. Η καναδική πρωτοβουλία (2017) Global Strategy for Skills, για προσέλκυση διεθνών ταλέντων και την κοινωνική ένταξή τους, είναι ένα καλό παράδειγμα. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία, η οποία διερευνά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των διαφόρων πολιτικών, οι οποίες μπορούν να εφαρμοστούν για την αντιμετώπιση των ελλείψεων δεξιοτήτων και, όχι μόνο της μετανάστευσης, αλλά και επιλογών, όπως οι βελτιωμένες συνθήκες εργασίας, η ανάπτυξη δεξιοτήτων και η αυτοματοποίηση.
Η γήρανση και τα προβλήματα τα οποία συνδέονται με αυτήν, έχουν διαφορετικό αντίκτυπο στις περιφέρειες. Εάν ορισμένες αστικές περιοχές επηρεάζονται από την ταχεία επέκταση, ορισμένες αγροτικές περιοχές ενδέχεται να παρουσιάσουν επιτάχυνση της παρακμής τους.
Επομένως, το ζήτημα δεν θα μπορούσε να είναι μόνο η μετανάστευση, αλλά και το πού ακριβώς πηγαίνουν οι μετανάστες. Από αυτή την άποψη, είναι χρήσιμες οι καινοτομίες οι οποίες επιτρέπουν τα χαρακτηριστικά των μεταναστών και των προσφύγων, να συνδυάζονται με τα χαρακτηριστικά του τόπου της δυνητικής εγκατάστασής τους, για τη βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων.
O αλγόριθμος GeoMatch για παράδειγμα, που αναπτύχθηκε στο πανεπιστήμιο του Stanford, (2023), χρησιμοποιεί τεχνητή νοημοσύνη για να βελτιώσει τα αποτελέσματα της γεωγραφικής κατανομής και ενσωμάτωσης μεταναστών, με υψηλά ποσοστά επιτυχίας (40-70%) Πρόκειται για μια πρωτοβουλία του ιδρύματος Rockefeller, της Google, κ.ά., με έδρα τη Ζυρίχη, και συμμετοχή των χωρών, Ολλανδίας, Νορβηγίας, Ελβετίας και ΗΠΑ.
Ο αλγόριθμος Re:match από την άλλη πλευρά, της BGP ( Berlin Governance Platform) αντιστοιχίζει τους αιτούντες προστασία, με τις υποδομές και τις δυνατότητες, οι οποίες είναι διαθέσιμες στις πόλεις, με βάση τις προτιμήσεις και τις ανάγκες των μεταναστών. Αναπτύχθηκε το 2022, με πιλοτική εφαρμογή για τις σχετικές ανάγκες του Βερολίνου.
Εκτιμάται, ότι η χρήση εργαλείων αυτού του τύπου, με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, θα οδηγήσει σε καλύτερα αποτελέσματα τόσο για τους μετανάστες όσο και για τις κοινωνίες υποδοχής.
Η Ευρώπη πρέπει να υιοθετήσει τεκμηριωμένες πολιτικές, που οδηγούν σε καλή διαχείριση της μετανάστευσης. Οι τρέχουσες στρατηγικές μετανάστευσης είναι συχνά συμβολικές και ad hoc, συχνά αποσκοπούν στον εξευμενισμό του εκλογικού σώματος, με ορατά αλλά αναποτελεσματικά μέτρα μετανάστευσης.
Ένα παράδειγμα είναι αυτό της Γερμανίας, με την απόφασή της να επαναφέρει τους συνοριακούς ελέγχους τον Σεπτέμβριο του 2024, ένα μέτρο που θεωρείται σχεδόν ομόφωνα αναποτελεσματικό και το οποίο απευθύνεται κυρίως στους ίδιους τους Γερμανούς.
Αντ 'αυτού, υπάρχει ανάγκη για διαφοροποιημένες μακροπρόθεσμες πολιτικές, οι οποίες θα λαμβάνουν υπόψη τις δημογραφικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, χωρίς να υποβαθμίζουν τους μετανάστες στο ρόλο του "παυσίπονου" για το πρόβλημα της ηπείρου.
Τέλος, πρέπει να διδαχθούμε από τις πρόσφατες συνέργειες και πρακτικές ολοκλήρωσης μεταναστών. Αν και εκφράζονται αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με την αδυναμία απορρόφησης των ροών, η Ευρώπη έχει υποδεχθεί με επιτυχία 6 εκατομμύρια Ουκρανούς πρόσφυγες.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, δοκιμάστηκαν τρόποι για να καταστούν πιο ευέλικτες οι απαιτήσεις, όσον αφορά τα προσόντα και τις γλωσσικές απαιτήσεις. Ένα παράδειγμα είναι, ότι οι Ουκρανοί γιατροί οι οποίοι μετανάστευσαν στη Λιθουανία μπορούν να εργάζονται μαζί με έναν λιθουανόφωνο γιατρό, διευκολύνοντας έτσι την είσοδό τους στη λιθουανική αγορά εργασίας. Πρέπει να αξιοποιηθούν αυτά τα διδάγματα, προκειμένου να χαραχθούν περισσότερο αποτελεσματικές πορείες για το μέλλον.
Ένα μακρόπνοο όραμα
Η δημογραφική πραγματικότητα της Ευρώπης απαιτεί τολμηρές και διορατικές λύσεις. Όσον αφορά τη μετανάστευση, πρέπει να αποφύγουμε τις παγίδες που αντιμετωπίζουμε, ως προς τις απειλές και τις λύσεις του προβλήματος. Αντ' αυτού, πρέπει να επενδύσουμε αφενός στην ορθή διαχείριση των εισερχομένων μεταναστών και σε πολιτικές, οι οποίες αντιμετωπίζουν τις συγκεκριμένες προκλήσεις που θέτει η γήρανση αφετέρου. Με αυτόν τον τρόπο, η Ευρώπη θα είναι σε θέση να χαράξει μια πορεία προς την ανθεκτικότητα και την ευημερία. Η δημογραφική πραγματικότητα θέτει ένα καυτό πρόβλημα και για τη χώρα μας.
Οι εκτιμήσεις είναι ότι στο 2050 ο πληθυσμός στην Ελλάδα θα κυμαίνεται μεταξύ 8,5-10 εκατ. με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στις ηλικιακές ομάδες 65-75 ετών δηλ. ένας μειούμενος και γηράσκων πληθυσμός. Εκτός από μελέτες οι οποίες αναδεικνύουν το πρόβλημα με ενάργεια (Διανέωση), δεν έχει καν σχεδιασθεί σε πολιτικό επίπεδο ένα βασικό πλαίσιο προτάσεων, για την αντιμετώπισή του δυσμενούς φαινομένου. Το θέμα είναι ζωτικό για την οικονομική ανάπτυξη, την άμυνα, τη γεωγραφική συνοχή της χώρας κ.ά. Ας ελπίσουμε, ότι σύντομα θα αναδειχθεί στις πραγματικές διαστάσεις του με δημιουργική προδιάθεση και χωρίς ταμπού.
* Ο Νικήτας Σίμος είναι Οικονομολόγος, Γεωπολιτικός Αναλυτής
