Πρωταπριλιά: Πώς ξεκίνησε το έθιμο -Γιατί λέμε ψέματα

Η 1η Απριλίου είναι γνωστή για τις φάρσες που κάνουμε, ωστόσο το έθιμο αυτό κρατάει από πολύ παλιά και ελάχιστοι είναι εκείνoi που ξέρουν την προέλευσή του.

Τα πρωταπριλιάτικα ψέματα (April Fool’s Day) είναι ένα έθιμο που, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, έρχεται από την Ευρώπη του 16ου αιώνα. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές εκδοχές για το πώς ξεκίνησε.

Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, το έθιμο ξεκίνησε από τους Κέλτες. Λαός της βορειοδυτικής Ευρώπης, οι Κέλτες, ήταν δεινοί ψαράδες. Η εποχή του ψαρέματος ξεκινούσε την 1η Απριλίου. Όσο καλοί ψαράδες όμως και να ήταν, την εποχή αυτή του χρόνου τα ψάρια πιάνονται δύσκολα. Έτσι και αυτοί, όπως προστάζει ο «κώδικας δεοντολογίας» των ψαράδων όλων των εποχών, έλεγαν ψέματα σχετικά με τα πόσα ψάρια είχαν πιάσει. Αυτή η συνήθεια έγινε, με το πέρασμα του χρόνου, έθιμο.

Η δεύτερη εκδοχή, που θεωρείται και πιο βάσιμη ιστορικά, θέλει γενέτειρα του εθίμου τη Γαλλία του 16ου αιώνα. Μέχρι το 1564 η πρωτοχρονιά των Γάλλων ήταν η 1η Απριλίου. Τη χρονιά αυτή όμως, και επί βασιλείας Καρόλου του 9ου, αυτό άλλαξε και Πρωτοχρονιά θεωρούταν πλέον η 1η Ιανουαρίου. Στην αρχή αυτό δεν το δέχτηκαν όλοι οι πολίτες. Οι αντιδραστικοί συνέχιζαν να γιορτάζουν, την παλαιά πλέον, πρωτοχρονιά τους την 1η Απριλίου, ενώ οι υπόλοιποι τους έστελναν πρωτοχρονιάτικα δώρα για να τους κοροϊδέψουν. Το πείραγμα αυτό μετατράπηκε με τον καιρό σε έθιμο.

Οι ρίζες του εθίμου

Κάποιοι συνδέουν την Πρωταπριλιά με εορτασμούς στην Αρχαία Ρώμη, όπως η Hilaria (από το αρχαιοελληνικό ιλαρός που σημαίνει χαρωπός ή χαρούμενος). Γιορταζόταν στα τέλη του Μαρτίου, από πιστούς της θεάς Κυβέλης. Ένα από τα έθιμα που τηρούσαν οι πολίτες ήταν να μεταμφιέζονται και να «πειράζουν» περαστικούς, στήνοντας «ενέδρες», τρομάζοντάς τους κ.ό.κ.

Επίσης, το έθιμο φέρεται ότι συνδέεται με αιγυπτιακούς μύθους που σχετίζονταν με τις θεότητες Ίσις, Όσιρις και Σεθ.

Μια άλλη εκδοχή συνδέει την Πρωταπριλιά με το εαρινό ηλιοστάσιο ή την πρώτη μέρα της Άνοιξης για το βόρειο ημισφαίριο, όταν η μητέρα φύση «κορόιδευε» τους ανθρώπους με διαρκές αλλαγές στον καιρό.

Στη Βρετανία, πάντως, οι ρίζες της Πρωταπριλιάς βρίσκονται στον 18ο αιώνα. Μια μελέτη που έγινε τη δεκαετία του 1950 από λαογράφους αναφέρει ότι τα πρωταπριλιάτικα αστεία εθιμοτυπικά γίνονται μέχρι το μεσημέρι. Μετά το μεσημέρι αν κάποιος κάνει φάρσα «ο χαζός του μήνα». Από εκεί βγήκε και η αγγλική ονομασία της πρωταπριλιάς April Fool’s Day.

Στη Σκωτία, η Πρωταπριλιά γιορταζόταν δυο ημέρες. Το πρώτο έθιμο της σκωτσέτζικης Πρωταπριλιάς ήταν το «κυνήγι του κούκου». Σε αυτό έστελναν τους ανθρώπους να κάνουν κάποια αστεία θελήματα, δίχως να υπάρχει λόγος, και στη συνέχεια τους κορόιδευαν. Το άλλο έθιμο της Πρωταπριλιάς είχε να κάνει με τους… πισινούς. Οι φαρσέρ κολλούσαν ουρές στα παντελόνια και τα φορέματα ή και επιγραφές που έγραφαν «κλώτσησέ με!».

Στην Ιρλανδία ήταν παράδοση να εμπιστεύονται στο θύμα μια «σημαντική επιστολή» που έπρεπε να δοθεί σε ένα άτομο. Αυτό το άτομο διάβαζε το γράμμα, μετά ζητούσε από το θύμα να το πάει σε κάποιον άλλο και ούτω καθεξής. Το γράμμα μέσα έγραφε «στείλε τον ανόητο παρακάτω».

Στην Ιταλία, τη Γαλλία, το Βέλγιο και τις γαλλόφωνες περιοχές της Ελβετίας και του Καναδά, η παράδοση της 1ης Απριλίου είναι συχνά γνωστή ως «ψάρι του Απριλίου».

Οι φαρσέρ κολλούσαν ένα χάρτινο ψάρι στην πλάτη του θύματος χωρίς να γίνει αντιληπτό. Αυτό το χαρακτηριστικό έχει αποτυπωθεί και σε πολλές καρτ ποστάλ της Πρωταπριλιάς της Γαλλίας από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Πολλές εφημερίδες διαδίδουν επίσης μια ψευδή ιστορία την 1η Ημέρα του Απρίλη και μια λεπτή αναφορά σε ένα ψάρι δίνεται μερικές φορές ως ένδειξη για να καταλάβουν οι αναγνώστες ότι πρόκειται για πρωταπριλιάτικη φάρσα.

Το έθιμο στην Ελλάδα

Το έθιμο αυτό ήρθε και στην Ελλάδα με το πέρασμα του χρόνου από την Ευρώπη και στη συνέχεια διαφοροποιήθηκε. Η βασική ιδέα βέβαια παρέμεινε ίδια. Λέμε αθώα ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουμε το «θύμα» μας.

Σε κάποιες περιοχές, θεωρούν ότι όποιος καταφέρει να ξεγελάσει τον άλλο, θα έχει την τύχη με το μέρος του όλη την υπόλοιπη χρονιά. Σε κάποιες άλλες πιστεύουν ότι ο «θύτης» θα έχει καλή σοδειά στις καλλιέργειες του.

Επίσης, το βρόχινο νερό της πρωταπριλιάς, θεωρούν μερικοί, ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Όσο για το «θύμα», πιστεύεται ότι, σε αντίθεση με τον «θύτη», θα έχει γρουσουζιά τον υπόλοιπο χρόνο και πιθανότατα αν είναι παντρεμένος, θα χηρέψει γρήγορα.

Σύμφωνα με τον Έλληνα λαογράφο Λουκάτο το έθιμο αυτό αποτελεί ένα σκόπιμο «ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων που θα εμπόδιζαν την όποια παραγωγή», όπως είναι η αρχή του μήνα τόσο για τον Μάρτιο, όσο και τον Απρίλιο υποχρεώνοντας πολλούς να λαμβάνουν διάφορα «αντίμετρα».

Επίσης και ο Έλληνας λαογράφος Γ. Μέγας συμφωνεί πως η πρωταπριλιάτικη «ψευδολογία» παραπλανά ελλοχεύουσες δυνάμεις του κακού, έτσι ώστε να θεωρείται από τον λαό ως σημαντικός όρος μαγνητικής ενέργειας (έλξης ή αποτροπής) για μια επικείμενη επιτυχία.

Στο σύγχρονο κόσμο, την Πρωταπριλιά συνηθίζεται να δημοσιεύονται – αναπαράγονται ψευδείς ειδήσεις από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Αρκετές φορές, ωστόσο, άλλα Μέσα αναδημοσιεύουν το ψέμα ως κανονική είδηση, με συνέπεια να προκαλείται αναστάτωση.