Γράφει η Ανθή Μπάτζιου, Δρ Αρχαιολόγος, Επί τιμή Διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας
Περί τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. όταν ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β΄ άρχισε να αναμειγνύεται στα πολιτικά πράγματα της Θεσσαλίας, αντελήφθη τη στρατηγική σημασία που θα είχε για το βασίλειο της Μακεδονίας ο έλεγχος του ασφαλούς λιμανιού των Παγασών, που ως τότε αποτελούσε επίνειο των Φερών. Σ΄αυτά τα πλαίσια, για την ενίσχυση της άμυνας και του ελέγχου του λιμανιού των Παγασών, στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. ιδρύθηκε από τους Μακεδόνες πάνω στο λόφο Γορίτσα, μια πόλη με ισχυρά τείχη και αμυντικές υποδομές.
Ο Δημήτριος A’ «Πολιορκητής» (294-288π.Χ.) ίδρυσε τη Δημητριάδα περί το 294-290 π.Χ. με συνοικισμό οκτώ πολισμάτων, μεταξύ της Νηλείας και των Παγασών στο ομώνυμο λιμάνι (Εικ.1), ενώ ο έλεγχος της πόλης έφτανε σε όλη τη χερσόνησο του Πηλίου, την Όσσα και τα Τέμπη [ Στράβων ΙΧ.5.15.]. Σκοπός του συνοικισμού και της ίδρυσης της Δημητριάδας ήταν ο έλεγχος του λιμανιού και των πλουτοπαραγωγικών πηγών της περιοχής, ο έλεγχος των δρόμων προς βορρά, και το κυριότερο, η άμεση επιχειρησιακή δυναμική στους θαλάσσιους δρόμους, ως ναυτική βάση του βασιλείου. Ο Στράβων αναφέρει την ύπαρξη δύο λιμένων, ενός εμπορικού στα νοτιοανατολικά και ενός πολεμικού «του ναυστάθμου των Μακεδόνων βασιλέων», στη βόρεια παραλία της αρχαίας πόλης.
Τα μνημεία
Η επιλογή της γραμμής της οχύρωσης, τα ισχυρά τείχη με περίμετρο περίπου 11χλμ. με την ακρόπολη, το ιπποδάμειο σύστημα με οικοδομικά τετράγωνα διαστάσεων περίπου 51Χ101μ. και η επιλογή της θέσης των βασικών μνημείων της πόλης αποδίδονται στον ιδρυτή της. Επί βασιλείας του γιού και διαδόχου του Αντιγόνου Γονατά, η πόλη οργανώθηκε περαιτέρω πολεοδομικά (Εικ.2), πολιτικά και οικονομικά και εξελίχθηκε σε μεγάλο εμπορικό λιμάνι, όπου συνέρρεαν και εγκαταστάθηκαν μόνιμα πολλοί Έλληνες και ξένοι που κατάγονταν από τη Θράκη, την Ιλλυρία, τη Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη κ.α. όπως τεκμηριώνεται από τις επιτύμβιες επιγραφές των στηλών της Δημητριάδας.
Tα τείχη και τα οχυρωματικά έργα της ακρόπολης θεωρούνται από τα πλέον ισχυρά πόλεων της ελληνιστικής περιόδου (Εικ.3). Τμήματα των τειχών καταστράφηκαν μετά από την ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους και τους συμμάχους τους κατά τον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο (167 π.X.), με απόφαση του Ρωμαίου νικητή Aιμίλιου Παύλου και της συγκλιτικής επιτροπής. Μετά από μια ειρηνική περίοδο περίπου ενός αιώνα, το 88 π.X., όταν ο στόλος του βασιλέως του Πόντου Mιθριδάτη E’ πολιόρκησε την πόλη, επισκευάστηκαν βιαστικά τα παραθαλάσσια τείχη και ενισχύθηκαν οι πέντε πύργοι, για να τοποθετήσουν τα νέα αμυντικά όπλα, τους καταπέλτες, των οποίων το μέγεθος είχε αυξηθεί στο διπλάσιο ή τριπλάσιο, μετά από τις εφευρέσεις του Aρχιμήδη του Συρακόσιου. Κατά τις εργασίες αυτές, πολλές γραπτές επιτύμβιες στήλες από το νότιο νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκαν ως πρόχειρο οικοδομικό υλικό και εντοιχίστηκαν στους πύργους. Καθώς καλύφθηκαν από τις πλίνθους, οι συνθήκες του περιβάλλοντος επέτρεψαν τη διατήρηση των χρωμάτων τους. Οι στήλες αποτελούν μοναδικά δείγματα της αρχαίας ζωγραφικής, και κοσμούν το Αθανασάκειο Αρχαιολογικό μουσείο Βόλου (Εικ. 4). O μεγαλύτερος πύργος προς τη θάλασσα (Εικ.5) που ανασκάφηκε στις αρχές του 20ου αι. από τον Απ. Aρβανιτόπουλο, πιθανότατα λειτουργούσε και ως φρυκτωρία. Aρκετά χωρία αρχαίων συγγραφέων αναφέρουν τις Παγασές και τη Δημητριάδα ως κεντρικούς σταθμούς για την υποδοχή οπτικών σημάτων με πυρσούς. Από τον πύργο, τα οπτικά σήματα μεταδίδονταν στην ακρόπολη και από εκεί σε οχυρές θέσεις προς το εσωτερικό της Θεσσαλίας.
Ανάκτορο - θέατρο - Ηρώο
Η θέση του ανακτόρου (βασιλείου) της Δημητριάδας, στην κορυφή ενός χαμηλού λόφου νότια του κλειστού λιμένα (Εικ.6), εξασφάλιζε στους Μακεδόνες βασιλείς τη φυσική και συμβολική εποπτεία των σημαντικότερων σημείων γεωπολιτικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος της περιοχής. αρχικά το μεγάλο ασφαλές λιμάνι της πόλης και την οχυρωμένη πόλη στη Γορίτσα, το ιερό του Ακραίου Διός στην κορυφή του Πηλίου, το ιερό/μαντείο του Απόλλωνα στην Κορώπη καθώς και την είσοδο του Παγασητικού κόλπου, και τη βόρεια Εύβοια.
Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του ανακτόρου χρονολογούνται σε διαφορετικές οικοδομικές φάσεις που χρονολογούνται από τον 3ο ως τις αρχές του 2ου αι. π.Χ., οι οποίες προσδιορίζονται ακριβέστερα χρονικά από τη μελέτη των ιστορικών πηγών και των ανασκαφικών ευρημάτων. Το ανακτορικό συγκρότημα που αναπτύσσεται σε άνδηρα, επεκτάθηκε σταδιακά και εξελίχθηκε σύμφωνα με το πρότυπο του Ανακτόρου Πέλλας, καθώς η λειτουργία και ο σκοπός του χώρου άλλαζε για να εξυπηρετήσει τις διοικητικές και θρησκευτικές ανάγκες της βασιλικής αυλής, τη φιλοξενία Μακεδόνων, ντόπιων ευγενών και των ξένων αντιπροσωπειών με συμπόσια, δίνοντας έτσι στο βασίλειο της Δημητριάδος χαρακτήρα παρόμοιο με αυτόν των άλλων ελληνιστικών ανακτόρων, ως τόπο έντονων κοινωνικοπολιτικών αλληλεπιδράσεων και συνδεσιμότητας που χαρακτήριζε ολόκληρο τον ελληνιστικό κόσμο (Εικ.7-8). Το μνημείο μετά το 167 π.Χ. και το τέλος της Mακεδονικής δυναστείας, δεν φιλοξενούσε δημόσιες δραστηριότητες αλλά τουλάχιστον στο τμήμα γύρω από τη βόρεια περίστυλη αυλή, εγκαταστάθηκαν εργαστήρια. Mετά από το 120 π.X. όλος ο χώρος του ανακτόρου εγκαταλείπεται. O χώρος γύρω από την περίστυλη αυλή κατά τα ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά χρόνια, χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο.
Γενικά, η επιλογή των θέσεων και της λειτουργίας των σημαντικότερων μνημείων της Δημητριάδας (ανάκτορο, θέατρο, Ηρώον), υποδεικνύει τη σημασία αυτών των μνημείων για την άσκηση της εξουσίας της Μακεδονικής δυναστείας των Αντιγονιδών (Εικ.1-2). Τα τρία μνημεία βρίσκονται σε κοινό άξονα με κατεύθυνση Α-Δ και καταλαμβάνουν χώρους οι οποίοι ανταποκρίνονται αφενός στις προδιαγραφές που θέτουν οι αρχές του σχεδιασμού μιας πόλης π.χ. η θέση και ο προσανατολισμός του θεάτρου, αφετέρου στη συνδεσιμότητά τους με το κέντρο της δημόσιας/βασιλικής εξουσίας (ανάκτορο) και τέλος με το Ηρώο, που ήταν προορισμένο για την κοινή λατρεία των Μακεδόνων βασιλέων και των ηρώων των παλαιών τοπικών κοινοτήτων. Το Ηρώο κτισμένο στην κορυφή του λόφου πάνω από το θέατρο, ήταν προσβάσιμο από αρχαία οδό. Πρόκειται για ορθογώνιας κάτοψης κτίσμα, μήκους 137μ. από το οποίο σώθηκαν πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη ιωνικού ρυθμού. Ίσως επρόκειτο για μαυσωλείο του κτίστη της πόλης, Δημητρίου. Ψήφισμα του δήμου Ιωλκίων αναφέρεται στην πραγματοποίηση αγώνων και θυσιών που είχαν σχέση με τη λατρεία των αρχηγετών και ηρώων στη Δημητριάδα. Το Στάδιο εντοπίζεται βόρεια του θεάτρου, όπου το έδαφος διαμορφώνεται σε μορφή πέταλου, ανοιχτού προς τα ανατολικά. Τμήματα από το νότιο τοίχο του σταδίου αποκαλύφθηκαν κάτω από την οδό Ζέρβα στη συνοικία Αιβαλιώτικα.
Ιερά
Η επιλογή των Μακεδόνων να διατηρήσουν τη λατρεία της τριάδας των ολύμπιων θεών που λατρεύονταν από τους Μάγνητες, του Διός Ακραίου (Εικ.9-10), του Απόλλωνα Κορωπαίου (Εικ.11-12), και η ίδρυση του ναού της Αρτέμιδος Ιωλκίας, προστάτιδας του λιμανιού, δίπλα στο ανάκτορο στην Ιερή Αγορά, ανάμεσα στο ανάκτορο και το νοτιοανατολικό τείχος της πόλης, μαρτυρούν την προσεκτική εξισορρόπηση παλαιών και νέων πολιτικών, κοινωνικών και θρησκευτικών δομών στο εσωτερικό της νέας πόλης.
Πρόσφατα ανασκάφηκε ένας ακόμη ναός πρόστυλος ιωνικού ρυθμού στον βόρειο τομέα της Δημητριάδας, ο οποίος δεν έχει ακόμη αποδοθεί με ασφάλεια σε κάποια τιμώμενη θεότητα.
Το Μητρώο, το ιερό της Μητέρας των Θεών Κυβέλης, εντοπίστηκε στον ανατολικό τομέα της Δημητριάδας. Τα Μητρώα δεν έχουν την τυπική μορφή των ναών αλλά ομοιάζουν με μεγάλες οικίες με περίστυλη αυλή. Το ίδιο συμβαίνει και στο Μητρώο της Δημητριάδας. Χαρακτηριστικά ευρήματα του ιερού αποτελούν ένα μεγάλο θυμιατήρι (εικ.13), πήλινοι βωμίσκοι, πλήθος ειδωλίων Κυβέλης (εικ.14) και άλλων των συλλατρευομένων θεοτήτων Aφροδίτης, Eννοδίας, Διός Mειλιχείου. Tα νομίσματα, η κεραμική και τα λοιπά ευρήματα χρονολογούν το οικοδόμημα στον 3ο και α’ τέταρτο του 2ου αι.π.X.
Στον ανατολικό τομέα της πόλης είχαν έρθει στο φως από τον Απ. Αρβανιτόπουλο ευρήματα και επιγραφικές μαρτυρίες που υποδείκνυαν την ύπαρξη του Τεμένους της Δήμητρας, της Κόρης και του Πλούτωνα. Η αποκάλυψη και μελέτη ευρημάτων πρόσφατων ανασκαφικών ερευνών στην περιοχή των Πευκακίων, μας πείθουν ότι έχει εντοπισθεί το ίδιο το τέμενος των τριών θεοτήτων.
Τέλος, στο νότιο νεκροταφείο της Δημητριάδος, στις αρχές του 20ου αι. ο Απ. Aρβανιτόπουλος ανέσκαψε ιερό της Πασικράτας (εικ. 15-16) που λατρευόταν ως θεά των νεκρών. Στο ίδιο ιερό λατρευόταν μια ακόμη θεά του κάτω κόσμου, η Εννοδία Πατρώα.
Kατά την ελληνιστική εποχή οι άνθρωποι είχαν απομακρυνθεί από τη λατρεία των Oλύμπιων θεών και στράφηκαν στις ανατολικές θεότητες του Kάτω κόσμου που ήταν πιο παρήγορες και μειλίχιες από τον ελληνικό Άδη και με τις επαγγελίες τους εξαπλώθηκαν γρήγορα. Οι λατρείες αυτές απαντούν στα μεγάλα λιμάνια και σε πόλεις που ιδρύθηκαν κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Στη Δημητριάδα αναφέρεται η ύπαρξη Σαραπιείου για τη λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων – Όσιρι, Σάραπι, Ίσιδας (εικ.17 ) και Άνουβι – σε επιφανέστατο σημείο της πόλης και σ’ αυτό ορίστηκε να στήνονται τα ψηφίσματα του Kοινού των Mαγνήτων, το οποίο δεν έχει ακόμη εντοπιστεί ανασκαφικά. Στις παλαιές μυστικές λατρείες που αναζωογονήθηκαν στην ελληνιστική εποχή ανήκει και αυτές των θεραπευτών θεών και ηρώων, όπως της Yγείας και του Aσκληπιού όπως μαρτυρείται από επιγραφή, αλλά δεν έχει μέχρι σήμερα επισημανθεί το ιερό. Από επιγραφικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι θα υπήρχε ιερό του Ηρακλή και της Ήρας.
Iδιωτικές οικίες
Eκτός από τα δημόσια οικοδομήματα, οι πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν σημαντικά στοιχεία για την οικιακή αρχιτεκτονική. Tα ελληνιστικά σπίτια εντάσσονται στα οικοδομικά τετράγωνα και ακολουθούν το σχέδιο του κλασικού ελληνικού σπιτιού, με αυλή όπου βρίσκεται το πηγάδι και γύρω από αυτή βρίσκονται οι χώροι εργασίας και ενδιαίτησης. H Δημητριάς είχε αρχίσει να συρρικνώνεται από τον 1ο αι. π.X. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο δεν ακολουθείται πλέον το λεγόμενο ιπποδάμειο σύστημα με τις κανονικές οικοδομικές νησίδες, εγκαταλείφθηκε μεγάλο τμήμα της πόλης, ενώ ο οικιστικός πυρήνας της ρωμαϊκής εποχής εντοπίζεται κοντά στο βόρειο λιμάνι, στα βόρεια του νοητού άξονα θεάτρου-ανακτόρου, από τη θέση Μπουρμπουλήθρα ως τα Πευκάκια. Σε αυτή την περιοχή έχουν ανασκαφεί ιδιωτικές οικίες και δημόσια κτίρια (θέρμες). Kατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους έχασε μεγάλο μέρος της σημασίας της, εξακολούθησε όμως να παραμένει η πρωτεύουσα του Kοινού των Mαγνήτων.
Η ρωμαϊκή ταβέρνα
Κατά τα έτη 1998-2002, ανασκάφηκε ένα ρωμαϊκό κτιριακό συγκρότημα το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς προσθέτει ένα από τα σημαντικότερα μνημεία στην πόλη και αντιπροσωπευτικό της οικονομικής και κοινωνικής ζωής στον 3o αι. μ.Χ. για τη Δημητριάδα.
Πάνω από το βόρειο ελληνιστικό τείχος της Δημητριάδος, τμήμα του οποίου εντοπίστηκε για πρώτη φορά στο βόρειο λιμάνι της πόλης και είχε ήδη καταστραφεί, αποκαλύφθηκε ρωμαϊκό κτίριο (Εικ.18 αεροφ). Η είσοδος στον αύλειο χώρο βρίσκεται στα ανατολικά. Η αυλή είχε πλακόστρωτο δάπεδο, πηγάδι με μαρμάρινο προστομιαίο και δίπλα στο πηγάδι ψηφιδωτό δάπεδο με δύο αντωπά δελφίνια εκατέρωθεν μιας τρίαινας. Μια κλίμακα στα δυτικά της αυλής οδηγεί προς τις αίθουσες συμποσίων με τα ψηφιδωτά δάπεδα. Δυτικότερα και σε επαφή με τις αίθουσες με τα ψηφιδωτά βρισκόταν το ημιυπόγειο μαγειρείο, τμήμα του οποίου έχει αναπαρασταθεί με μεγάλη ακρίβεια στην έκθεση του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου (Εικ. 19-20).
Εμφανής ήταν η εικόνα καταστροφής από φωτιά. Καμένα ξύλα, πλίνθοι και κέραμοι καταπλάκωσαν την οικοσκευή που διατηρήθηκε ανέπαφη. Για πρώτη φορά αποκαλύφθηκε στην αρχαία Δημητριάδα τέτοιο κλειστό σύνολο πλήρους οικοσκευής, ενός «οινομαγειρείου-ταβέρνας» του 3ου αι. μ.Χ. με κεραμικά σκεύη για την αποθήκευση, το μαγείρεμα και την παράθεση των τροφών και του οίνου, γεγονός που οφείλεται στην καταστροφή του κτιρίου από πυρκαγιά αλλά και στο ικανό ύψος, περίπου 1,60 μ., που σώζονται οι τοίχοι του κτιρίου.
Η πόλη κατά την ελληνιστική περίοδο υδροδοτούνταν κυρίως από πηγάδια όπως αποδεικνύεται από τις ανασκαφές πολλών οικιών, ωστόσο υπήρχαν και δεξαμενές και δίκτυα υδροδότησης με πήλινους σωλήνες. Δημιούργημα της ρωμαϊκής εποχής είναι το τεράστιο τεχνικό έργο της κατασκευής υδραγωγείου που έφερνε νερό στη Δημητριάδα από το Πήλιο. Η πορεία του από την περιοχή της Αγίας Παρασκευής, μέσω της θέσης Παλαιοκαμάρα, της περιοχής Μελισσιατίκων όπου σώζονται οι πεσσοί, συνεχίζεται προς τα νότια (Εικ.21). Στο Διμήνι, κοντά στον θολωτό τάφο γνωστό ως «Λαμιόσπιτο» επισημάνθηκε και ανασκάφηκε τμήμα της χτιστής του αύλακας. Άλλο τμήμα της χτιστής αύλακας εντοπίστηκε στο ύψωμα έξω από το βόρειο τείχος της Δημητριάδος και από εκεί διασχίζοντας το βόρειο τομέα της πόλης έφθανε ως το λόφο του θεάτρου όπου υπάρχει χτιστή δεξαμενή. Mετά τη δεξαμενή, η πορεία του χτιστού αγωγού συνεχίζεται διασχίζοντας το κοίλο του αρχαίου θεάτρου και φθάνει μέσω της υδατογέφυρας στη θέση «Δόντια» προς το κέντρο της πόλης με πορεία προς τα ανατολικά.
Νεκροταφεία
Τα νεκροταφεία της πόλης εκτείνονται έξω από τα βόρεια, ανατολικά και νοτιανατολικά τείχη (Εικ. 22-24, 25). Κατά τη ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο όταν πλέον η πόλη έχει σημαντικά συρρικνωθεί χρησιμοποιούνται εκτός από τα νεκροταφεία και χώροι εντός των ορίων της ελληνιστικής πόλης, οι οποίοι προφανώς δεν κατοικούνταν πλέον.
Η παλαιοχριστιανική Δημητριάδα
Για τον εκχριστιανισμό στην περιοχή της Μαγνησίας δεν υπάρχουν σαφή χρονικά όρια. Οι Πράξεις των Αποστόλων, οι επιγραφές και τα ίδια τα μνημεία στα γνωστά αστικά κέντρα, τη Δημητριάδα και τις Φθιώτιδες Θήβες αποτελούν μάρτυρες προς τη μετάβαση στη νέα εποχή. Στη Δημητριάδα έχουν αποκαλυφθεί δύο ναοί στον τύπο της Βασιλικής. Η Bασιλική A, γνωστή και ως «βασιλική της Δαμοκρατίας» από το όνομα της δωρήτριας των ψηφιδωτών δαπέδων (Εικ. 26) χτίστηκε περί το 400 πολύ κοντά στη βόρεια ακτογραμμή, πάνω από αρχαιολογικά κατάλοιπα ιερού ανατολικών θεοτήτων των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Κατά τη διάρκεια των δυο επόμενων αιώνων, επεκτάθηκε με την προσθήκη νάρθηκα, αιθρίου, βαπτιστηρίου και βοηθητικών προσκτισμάτων. Συνολικά αναγνωρίστηκαν πέντε οικοδομικές φάσεις. O ναός διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά δάπεδα και τοιχογραφίες που μιμούνται πολύχρωμη ορθομαρμάρωση αλλά υπάρχουν και παραστάσεις στο αίθριο όπου εικονίζεται μια μεγάλη πόλη και τοπία με δέντρα. Oι παραστάσεις συνοδεύονται από επιγραφές που σχετίζονται με βιβλικά κειμένα.
Η Bασιλική B (κοιμητηριακή) χτίστηκε στα τέλη του 4ου αι. έξω από το νότιο τείχος της Δημητριάδος, στους πρόποδες του λόφου του Προφήτη Hλία, στην περιοχή του νότιου νεκροταφείου. Επιγραφή στο ψηφιδωτό δάπεδο του πρεσβυτερίου αναγράφει τα ονόματα έξι δωρητών.
To Kοινό των Mαγνήτων επιβιώνει όπως μαρτυρούν επιγραφές και νομίσματα έως τα τέλη του 3ου αι. μ.X. Στα τέλη του 3ου/αρχές 4ου αι. μ.X., ο Διοκλητιανός κατέλυσε τα Kοινά των Θεσσαλών και Mαγνήτων και ανέδειξε τη Θεσσαλία σε ξεχωριστή επαρχία με πρωτεύουσα τη Λάρισα. Στις αρχές του 6ου αι. οι εναπομείναντες κάτοικοι της Δημητριάδας μετοίκησαν και τείχισαν τον οικισμό στα Παλιά του Βόλου για να αντιμετωπίσουν με μεγαλύτερη ασφάλεια τις νέες συνθήκες που διαμορφώνονταν πλέον με τις επιδρομές των Σλάβων.
Φωτογραφίες: ΕΦΑ Μαγνησίας – Προσωπικό Αρχείο Α. Μπάτζιου
Πηγή: Περιοδικό Volos City του Ομίλου Καρεκλίδη, magnesianews.gr
Διαβάστε τις Ειδήσεις σήμερα και ενημερωθείτε για τα πρόσφατα νέα.
Ακολουθήστε το Skai.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
